راه حل توازن موضوعی در ویکی پدیا دعوت همه کتابخوان ها به مشارکت داوطلبانه است - وبلاگ عمومی

به گزارش وبلاگ عمومی، خبرنگاران آرش امامی دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه شهید بهشتی است که طی سالیان گذاشته با همتی که داشته توانسته طرحی را اجرا کند که بر اساس آن دانشجویان این رشته نتایج تحقیقات دانشگاهی خود را در این دانشنامه به اشتراک بگذارند و از این طریق به افزایش سرانه محتوا به زبان فارسی در ویکی پدیا یاری نمایند. امامی معتقد است که یکی از راهکارهای بهبود کیفیت و ایجاد توازن موضوعی در ویکی پدیا، دعوت همه کتابخوان ها به مشارکت داوطلبانه در ویکی پدیا است. فراموش نکنیم که محتوای ویکی پدیا بر پایه ارجاع به کتاب های معتبر شکل می گیرید. در نتیجه، فعالان حوزه نشر و خوره های کتاب را شاید بتوان یکی از اصلی ترین مخاطبان این مصاحبه دانست. با او درباره این طرح، چگونگی اجرای آن و ارزش های افزوده ای که دارد گفت وگویی داشته ایم که در ادامه می خوانید:

در ابتدا لطفاً در مورد ماهیت ویکی پدیا و نحوه کار این دانشنامه شرح دهید.

در یک تعریف کلی، ویکی پدیا دانشنامه ای برخط، چندزبانه، و ناسودبر است که رسالت دارد بر پایه اصل همکاری آزاد، همه دانش های درخور توجه بشری را از طریق مشارکت داوطلبانه افراد جمع آوری کند و به طور رایگان در دسترس همه انسان ها قرار دهد. اجازه دهید تک تک این اصطلاحات را شرح دهم. معنای برخط بودن و چندزبانه بودن که معین است. ناسودبر بودنِ (غیر انتفاعی بودنِ) ویکی پدیا (و البته باقی پروژه های مرتبط مانند ویکی کتاب، ویکی واژه، ویکی گفتاورد و...) به این معناست که پول و انگیزه های اقتصادی در هیچ کدام فرایندهای نگارش و انتشار، و استفاده از محتوای ویکی پدیا نقشی ندارد. یعنی نه آن شخص/نهادی که در ویکی پدیا مقاله ای به نامش ساخته می گردد هزینه ای برای آن مقاله پرداخت می نماید، نه به نویسندگان مقاله ها پولی داده می گردد، نه خوانندگان برای استفاده از مطالب ویکی پدیا هزینه ای می پردازند، و نه خود ویکی پدیا از رهگذر حق اشتراک یا گرفتن تبلیغات کسب عایدی می نماید. در واقع، امر خیر، کار داوطلبانه، و خیر عمومی در کانون ایده ویکی پدیا قرار گرفته است و همین امر است این دانشنامه را درخور توجه و ستایش می نماید.

با توجه به این شرحات، معنای مشارکت داوطلبانه و رایگان بودنِ همیشگی ویکی پدیا را بهتر می توان فهمید. در واقع، ویکی پدیا را می توان دانشنامه ای کاربرمحور نامید که محتوای آن از طریق همه افراد قابل فراوری، بهبود، و ویرایش است. هیچ هیأت تحریریه ای در کار نیست، و هیچ شخص یا گروهی نگارش مقالات و موضوعات را اولویت بندی نمی نماید. همه آزادند در زمینه مورد علاقه خود بر بستر ویکی پدیا فراوری محتوا نمایند، البته به شرطی که قواعد نگارش در ویکی پدیا را رعایت کند. در این باره، نظارتی از بیرون وجود ندارد و این سایر داوطلبان هستند که در مورد رعایت قواعد نگارش بر یکدیگر نظارت می نمایند. در واقع می توان گفت ویکی پدیا دانشنامه ای خودسامان ده دانست، و ادعا کرد کم و کیف ویکی پدیای هر زبان پژواکی است از مقدار مشارکت داوطلبانه گویشوران آن زبان.

آیا می توان دلیل رشد نامتوازن ویکی پدیای فارسی را همین امر دانست؟ مثلاً در بعضی زمینه ها مثل موضوعات ورزشی یا تاریخی مقاله های باکیفیت زیادی وجود دارد، ولی در زمینه های علمی دیگر با انبوهی از مقاله های بی کیفیت روبرویم.

بله! دقیقاً به همین دلیل است. این آزادی در نوشتن باعث شده است که موضوعات جالب و جنجالی، با کیفیت نسبتاً قابل قبولی رشد نمایند، اما رشد محتوا در موضوعات مهم، تخصصی و غیرجنجالی، با رکود روبرو باشد. برای مثال، به موضوعات پزشکی و دارویی نگاه کنید و آن ها را مقالاتی با محتوای مجذوب کننده مقایسه کنید، متأسفانه کیفیت موضوعات پزشکی و دارویی، به رغم اهمیت بسیار، پایین است. این روزها که کشور ما و همه دنیا با ویروس کرونا دست وپنجه نرم می نماید، وجود مقالات باکیفیت پزشکی و دارویی اهمیت خود را نشان می دهد.

چه راه چارهی برای ایجاد توازن در رشد وجود دارد؟

راه چاره اصلی برای ایجاد توازن، توسعهِ آگاهی، آموزش، و تبدیل ویکی پدیانویسی به یک مهارت همگانی در حوزه فضای مجازی است. اتفاقاً این پرسش در ارتباط مستقیم با رسالت خبرگزاری کتاب است. اگر مخاطبان خبرگزاری ایبنا را فعالان حوزه نشر و در کل علاقه مندان به کتاب در نظر بگیریم، یک راه چاره بهبود کیفیت و ایجاد توازن موضوعی، دعوت همه کتابخوان ها به مشارکت داوطلبانه در ویکی پدیا است. فراموش نکنیم که محتوای ویکی پدیا بر پایه ارجاع به کتاب های معتبر شکل می گیرید. در نتیجه، فعالان حوزه نشر و خوره های کتاب را شاید بتوان یکی از اصلی ترین مخاطبان این مصاحبه دانست. لازم نیست منتظر یادگیری مهارت خاصی باشند، کافی است آموزش های مقدماتی را که در خود ویکی پدیا وجود دارد، مطالعه نمایند. با افزایش نویسندگان داوطلب، توازن موضوعی هم متعدلتر می گردد.

یک پیشنهاد عملی می تواند مشارکت نهادهای متولی دانش، در رأس آن نهاد دانشگاه، باشد، که اصطلاحاً برنامه آموزشی ویکی پدیا می گویند. در مصاحبهی دیگری که در دی ماه 1398 درباره ویکی پدیا با خبرگزاری ایبنا داشتم، به این موضوع اشاره کردم.

در مورد برنامه آموزشی ویکی پدیا بیشتر شرح دهید.

در یک تعریف کلی، برنامه آموزشی ویکی پدیا برنامه ای است که می کوشد دانشجویان را به سمت نگارش تکالیف کلاسی خود در ویکی پدیا راهنمایی کند. به این ترتیب، محتوای تکالیف دانشجویان که در شیوه معمول به همان کلاس محدود می ماند، به بخشی از محتوای ویکی پدیا تبدیل می گردد و همه مردم می توانند از آن استفاده نمایند.

برنامه آموزشی ویکی پدیا در سطح ایران و دنیا تا چه مقدار فراگیر است؟

تنها در یک قلم، در نیم سال بهار سال 2021 میلادی و تنها در دانشگاه های آمریکا و کانادا، برنامه آموزشی ویکی پدیا در بیش از 344 درس با مشارکت نزدیک به شش هزار دانشجو برگزار گردید. آن ها پیروز شدند بیش از 4 میلیون کلمه محتوای آکادمیک به ویکی پدیای انگلیسی اضافه نمایند. در کل، این برنامه در دانشگاه های عظیم بسیاری در سطح دنیا اجرا می گردد که در میان آن ها نام های سرشناسی مانند MIT و سوربن هم به چشم می خورد.

در ایران اما برنامه آموزشی ویکی پدیا چندان جا نیفتاده است. کوشش هایی در بعضی از دانشگاه های کشور انجام شده است، اما عموماً بیش از یک نیم سال دوام نیاورده است. در این میان یک استثناء وجود دارد: دانشگاه شهید بهشتی! به همت دانشجویان و استادان گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی، به مدت سه سال (شش نیم سال) برنامه آموزشی در 14 درس برگزار گردید، و مجموعاً 77 دانشجو در این برنامه مشارکت داشتند. از سال 95 تا 98. آن ها پیروز شدند مجموعاً 450 هزار کلمه در مقالات تاریخی به ویکی پدیای فارسی اضافه نمایند. برای ملموس تر شدن این دستاورد، باید یادآورم شوم که 450 هزار کلمه تقریباً معادل 1700 صفحه کتاب است، 1700 صفحه محتوای آکادمیک و رایگان در اختیار عموم!

دقت داشته باشید که این دستاورد کم نظیر بدون صرف هزینه، تنها با کوشش 77 دانشجوی مقطع کارشناسی و استادان گروه تاریخ به دست آمده است. حال تصور کنید که چه ظرفیت بالقوه ای در دانشگاه های کشور و در رشته های مختلف هر ساله به هدر می رود، در حالی که می تواند به بخشی از پیکره محتوای رایگان زبان فارسی در فضای مجازی تبدیل و ماندگار گردد.

آیا این برنامه در حال حاضر هم در حال انجام است؟ اگر بله در چه سطحی؟ اگر خیر، آیا برنامه ای برای آغاز دوباره آن در دست دارید؟

خیر! با آغاز پاندمی کرونا و مجازی شدن دانشگاه ها، همه چیز به تعلیق عایدی، چون در عمل امکان دسترسی به دانشجویان و آموزش آن ها، و دسترسی مطلوب آن ها به کتابخانه های دانشگاه فراهم نبود. با این حال، در حال مصاحبه و هماهنگی با حوزه ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی هستیم تا با حمایت آن ها در صورت بازگشایی دانشگاه ها، بتوانیم به شکل گسترده تری در سطح گروه های مختلف دانشکده این برنامه را برگزار کنیم. خوشبختانه آن ها هم از این ایده استقبال نموده اند. در کنار آن، با اتحادیه انجمن های عملی-دانشجویی تاریخ کشور هم مصاحبههایی داشته ایم تا بتوانیم با همکاری انجمن های علمی در سراسر کشور، برنامه هایی برای آشناسازی دانشجویان با ویکی پدیانویسی برگزار کنیم. این یک ظرفیت عالی برای توسعه جغرافیایی برنامه آموزشی ویکی پدیا می تواند باشد، زیرا انجمن های علمی-دانشجویی تاریخ همه دانشگاه های کشور زیر چتر اتحادیه با هم جمع هستند. البته همه این ها منوط به کنترل ویروس کرونا و بازگشت زندگی دانشگاهی به وضع طبیعی است.

در مصاحبهی قبلی با ایبنا که بالاتر به آن اشاره کردید، گفته بودید که وضع ویکی پدیای فارسی در مقایسه با ویکی پدیاهای زبان های کم جمعیت مثل هلندی و سوئدی چندان مناسب نیست. این تفاوت در چه حد است؟

پیش از شرح، در نظر داشته باشید که ما درباره زبان های مهم بین المللی و علمی، مانند زبان انگلیسی، فرانسوی، و آلمانی صحبت نمی کنیم. برای مثال، زبان سوئدی کلاً 10 میلیون گویشور دارد و تنها در خود کشور سوئد و در میان اقلیت سوئدی زبان کشور فنلاند زبان رسمی است. با این حال، اکنون که من با شما در حال مصاحبه هستم، ویکی پدیای سوئدی فاصله اندکی تا رسیدن به مرز 3 میلیون مقاله دارد. از نظر کیفی هم مقالات ویکی پدیای سوئدی در سطح قابل قبولی قرار دارند. در مقام مقایسه اما ویکی پدیای فارسی با چیزی نزدیک به هشتاد میلیون گویشور و با این ادبیات و غنای تاریخی زبان فارسی، تنها اندکی بیش از 800 هزار مقاله دارد. در زمینه کیفی هم در بسیاری از حوزه های موضوعی هنوز به نقطه رضایت بخشی نرسیده ایم.

آیا دلیل این تفاوت معنادار را می توان در همین برنامه آموزشی یافت؟

نه فقط در برنامه آموزشی، که در وجود احساس مسئولیتی می توان یافت که گویشوران آن زبان ها نسبت به امور داوطلبانه و محتوای آزاد زبان خود دارند. برنامه آموزشی ویکی پدیا هم تبلور همین احساس مسئولیت اجتماعی در نهاد دانشگاه است.

چه پیشنهادی برای توسعه برنامه آموزشی در سطح دانشگاه ها دارید؟

گام اول این است که نهاد دانشگاه بپذیرد که در قِبال حوزه عمومی دارای مسئولیت اجتماعی است. منظور از نهاد دانشگاه، همه افراد و گروه هایی است که زیر چتر دانشگاه در فرایندهای فراوری، آموزش و انتشار علم سهیم هستند، از دانشجویان منفرد بگیرید، تا انجمن های علمی-دانشجویی، از اعضای هیئت علمی بگیرید، تا دپارتمان های رشته های گوناگون. اگر نهاد دانشگاه مسئولیت اجتماعی خود را بپذیرد، مهم ترین گام برداشته شده است. آن گاه می توان ویکی پدیا و توسعه آن را به اسم شکلی از فرایند عمومی سازی دانش ذیل مسئولیت اجتماعی نهاد دانشگاه در نظر گرفت. با فرض پذیرش این مسئولیت اجتماعی، در سطح اجرایی به راحتی می توان با همکاری خود دانشجویان، انجمن های علمی-دانشجویی، استادان، و دپارتمان های مختلف در دانشگاه های کشور، برنامه های مشابهی را به اجرا گذاشت و سطح دانش عمومی را به طرز چشم گیری ارتقا داد. این نکته را هم اضافه کنم که هر کدام از دانشجویان، استادان، انجمن های علمی-دانشجویی، دپارتمان های رشته های مختلف، دانشکده ها، و دانشگاه های کشور که مایل باشند، در این زمینه می توانند روی یاری ما حساب نمایند.

همان طور که در مصاحبهی قبلی اشاره نموده بودید، برنامه آموزشی ویکی پدیا در گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی از طریق شما راه اندازی و اجرا شد. با توجه به این تجربه، در صورت درخواست سایر رشته ها و دانشگاه ها، آیا مایل به انتقال تجربه خود در زمینه برنامه آموزشی ویکی پدیا به آن ها هستید؟

بله با کمال میل!